تک شاخ افسانه ای میان پرندگان

خانواده شترمرغ های شاخدار با نام علمی «Casuariidae» چهار گونه مختلف در خود جای داده است:
۱. شترمرغ شاخدار جنوبی «southern cassowary»
۲. شترمرغ شاخدار شمالی «northern cassowary»
۳. شترمرغ شاخدار کوتوله «dwarf cassowary»
۴. امو «emu»
در این مقاله به اختصاص سه گونه اول را مورد بررسی قرار می دهیم.
پرهای سیاه و متراکم آن ها نمایی مانند موی انسان دارد. این پرها برای حفاظت از پرنده مقابل خار های تیز گیاهان و هم چنین خیس نشدن هنگام باران طراحی شده اند و به هیچ وجه برای پرواز کردن طراحی نشده اند. آن ها می توانند به آسانی از میان بیشه های به ظاهر غیر قابل نفوذ جنگل های بارانی عبور کنند و به سرعت از دید ناپدید شوند.
غالبا رنگ پرها در بزرگ سالی سیاه است و بچه ها پرهای قهوه ای راه راه دارند. اما رنگ جذاب صورت و گردن نسبت به گونه آن ها متفاوت است.
هر سه گونه شتر مرغ شاخدار یک کلاهک مقاوم دارند که با لایه ضخیمی از کراتین (مانند ناخن انسان) پوشانده شده است. دلیل قطعی برای وجود همچین عضوی روی سر این نوع از شترمرغ ذکر نشده، البته برای موجود زنده ای که توانایی دویدن با سرعت بالا را دارد وجود یک کلاه ایمنی سفت و سخت کاملا ضروری است. به سبب همین کلاهک است که آن ها را شترمرغ شاخدار نام گذاری کرده اند.

در این حیوان هر دو جنس نر و ماده کاملا شبیه یکدیگر هستند. از تفاوت ها می توان بزرگتر بودن ماده و همچنین بزرگ تر بودن منقار و کلاهک ماده نسبت به نر اشاره کرد و همچنین رنگ پرهای ماده اندکی روشن تر است. همه این تفاوت ها به صورت جزئی است و نمی توان از روی ظاهر نظر قطعی داد.
جالب است بدانید ماده ها جنس غالب در این خانواده از حیوانات هستند.
مشاهده و مطالعه بر روی شتر مرغ شاخدار بسیار دشوار است. زیرا آن ها با سرعت بالا در جنگل های انبوه بارانی فرار می کنند. بنابر اطلاعات کمی که در دسترس است بیشترین فعالیت آن ها هنگام سحر و غروب است. به این رفتار، رفتار گرگ و میشی نیز می گویند.
دو گونه جنوبی و شمالی غبغب هایی به شکل کیسه های پوستی آویزان از گردن دارند. نسبت به گونه و زیرگونه آنها رنگ غبغب می تواند آبی، طلایی، قرمز، بنفش یا سفید باشد. گونه شترمرغ شاخدار کوتوله فاقد غبغب می باشد.

بزرگترین و شناخته شده ترین گونه در میان شترمرغان شاخدار است. سومین پرنده سنگین وزن جهان بعد از شترمرغ معمولی و شترمرغ سومالی لقب می گیرد. متوسط وزن ماده ها حدود ۷۶ کیلوگرم و وزن نر ها حدود ۵۶ کیلوگرم و به طور معمول قد آن ها بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ سانتی متر است. عمدتاً در جنگل های گینه نو زندگی می کند. مشخصه بارز این گونه یک جفت غبغب آویزان از گردن آن ها است که طول آن ها به ۱۸ سانتیمتر می رسد به همین سبب به آن ها دو غبغبی هم می گویند. کلاهک آن ها تیغه ای و قهوه ای رنگ است. رنگ آبی سر و گردنشان به سبب بدون پر بودن این قسمت ها کاملا مشهود است.

از اقوام جنوبی خود اندکی کوچکتر است اما کلاهک بزرگتری دارند. رنگ سرشان مانند جنوبی ها آبی است، یک غبغب زگیل مانند دارند و رنگ آن طلایی یا قرمز است و پشت کلاهک بزرگ آن ها صاف است. مانند دو گونه دیگر جنسیت نر و ماده از روی ظاهر غیر قابل تشخیص است و همچنین ماده ها کمی بزرگ تر هستند.
با متوسط وزن ۵۸ کیلوگرم رتبه چهارم سنگین وزن ترین پرندگان جهان بعد از شترمرغ شاخدار جنوبی را به خود اختصاص می دهد. ۱۵۰ تا ۱۸۰ سانتیمتر طول قد آن ها است. نسبت به شترمرغ شاخدار جنوبی منقار کوتاه تر دارند اما کف پای آن ها بزرگ تر است.
در جنگل های بارانی، سواحل، رودخانه و زمین های پست و باتلاقی کم ارتفاع حداکثر تا ۵۰۰ متر شمال گینه نو و جزایر اطراف آن زندگی می کنند.

به این جهت کوتوله نامیده می شود که کوچکترین عضو خانواده شترمرغ های شاخ دار است با این حال جزء پرندگان بزرگ محسوب می شود، قد آن ها بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ سانتی متر است و ۱۷ تا ۲۶ کیلوگرم وزن دارند. همچنین منقار ۱۱ تا ۱۲ سانتی متری آن ها نسبت به دو گونه دیگر مقداری کوچک تر است.
تنها گونه ایست که غبغب ندارد. معمولا یک نقطه گرد و بنفش روی گردن و لکه های صورتی روشن روی گونه هایش وجود دارد. کلاهک آن ها سیاه، مثلثی شکل و از پشت پهن تر است. رنگ سر و صورت مشکی، گردن آبی تیره و انتهای پشت گردنشان قرمز یا بنفش است.
در جنگل های کوهستانی تا ارتفاع سه هزار متری که دو گونه دیگر در آنجا یافت نمی شوند زندگی می کنند و در مناطقی که شترمرغ شاخدار جنوبی حضور ندارد به ارتفاع های پایین تر هم می آید.

اگر به شترمرغ شاخدار لقب خطرناک ترین پرنده در حال زیستن را ندهیم در حقشان کم لطفی کرده ایم. آن ها بیش از حد تهاجمی نیستند و به ندرت حمله ور می شوند اما اگر تحریک شوند می توانند به لطف پاهای قدرتمندشان ضربات مهلکی وارد کنند.

هر پای آن ها سه انگشت دارد و انگشتان داخلی (انگشت داخلی دو انگشت نزدیک به هم مانند شست پای انسان) آن مجهز به یک ناخن خنجر مانند است که طولش به ۱۰ سانتی متر می رسد. با همچین اندام یا بهتر است بگوییم سلاح مرگباری می تواند هر تهدیدی را از پای در بیاورد.

شتر مرغ شاخدار به لطف پاهای قدرتمند خود میتواند با حداکثر سرعت ۵۰ کیلومتر در ساعت بدود و تقریبا دو متر مستقیما به هوا جهش کند و مانند یک قهرمان شنا کند. بنابراین این پرنده در دفع تهدید و فرار از آنها بسیار موفق است.

هر چند از مرگبار بودن این پرنده کم نگفتیم اما تاکنون از حمله هایی که به انسان صورت گرفته است به صورت رسمی فقط دو اعلام فوتی ثبت شده. مورد اول در سال ۱۹۲۶ مربوط به یک پسر شانزده ساله استرالیایی است که با برادر کوچکتر خود قصد بیرون راندن شترمرغ شاخداری از حیات خانه شان را داشت اتفاق افتاد. مورد دوم در فلوریدا آمریکا در سال ۲۰۱۹ ثبت شده است و مربوط به پیر مرد ۷۵ ساله ای است که خودش آن پرنده را بزرگ کرده بود ظاهرا بعد از به زمین افتادن پیرمرد، پرنده با ضربه پنجه خود به زندگی صاحبش پایان می بخشد. وجه تشابه دو حمله این است که آن پسر نوجوان هم بعد از به زمین افتادن به قتل رسیده است.

شترمرغ شاخدار جنوبی و کوتوله می توانند صدایی با فرکانس بسیار پایین تولید کنند. این صدا به آنها برای برقراری ارتباط در جنگل های انبوه بارانی کمک می کند. احتمال دارد کلاهک این پرندگان مانند پرنده «نوک شاخ» (hornbill) در تولید این صدا به آن ها کمک کند.
برای ارتباط گرفتن با همنوعان به صدایی که ذکر شد صدای «خس خس» و «سوت» هم اضافه کنید. هنگام تهدید و احساس خطر منقار خود را به هم می کوبند (قسمت های بالا و پایین منقار را مانند کف زدن به هم می کوبند) یا غرش می کنند. به نقل از کسانی که این صدای غرش را شنیده اند "می توان آن را در استخوان های خود حس کرد".

میوه های سقوط کرده از درختان بیشتر رژیم غذایی شترمرغ های شاخدار را تشکیل می دهد. این پرنده تقریبا همه چیز خوار است و دایره غذایی آن ها علاوه بر میوه ها شامل حیوان های کوچک مانند موش، قورباغه، مار، مارمولک، پرندگان کوچک، حلزون، حشرات و لاشه حیوانات می شود. همچنین می توانند قارچ هایی که برای انسان سمی هستند را هضم کنند چون دستگاه گوارش آن ها نسب به این سم ها ایمن شده است. دستگاه گوارش نسبتا کوتاهی دارند و معمولا مدفوع آنها حاوی دانه های میوه هضم نشده است. از این رو مشاهده شده است که جوجه ها از فضله پدر تغذیه می کنند، حتی گاهی اوقات این عمل در بزرگسالان نیز اتفاق می افتد. طی یک آزمایش یافت شد دانه یک درخت کمیاب در جنگل های استرالیا به نام «Ryparosa» بعد از عبور از دستگاه گوارش این پرندگان بسیار بیشتر از دانه هایی که مستقیماً به زمین می افتند شانس بسیار بیشتری برای جوانه زدن دارند. در واقع بسیاری از گیاهان برای اینکه جوانه بزنند باید از دستگاه گوارش این پرنده شگفت انگیز عبور کنند. اینجاست که می فهمیم نابودی یک گونه چه خسارات جبران ناپذیری برای محیط زیست دارد.

شترمرغ های شاخدار بیشتر سال را در محدوده ای مشخص به صورت منفرد زندگی می کنند. اگر دو نر به صورت تصادفی یکدیگر را ببینند پر های خود را پف می کنند به بدن خود کش می آورند و به یکدیگر غرش می کنند تا یک کدامشان صحنه را ترک کند. اما اگر یک ماده با نر برخورد کند، نر صرفا با یک نگاه مستقیم ماده پا به فرار می گذارد.

هر کدام از نر و ماده تا فرا رسیدن فصل تولید مثل جداگانه زندگی می کنند. فصل تولید مثل با فراوان شدن میوه ها هم زمان است که معمولا از ماه ژوئن تا اکتبر (خرداد تا مهر) اتفاق می افتد.
نر با استفاده از گیاهان لانه ای روی زمین می سازد که ضخامت آن بین ۵ تا ۱۰ سانتی متر و عرض آن حدود ۱۰۰ سانتی متر است.
در این فصل ماده منفرد نسبت به نر بالغ شکیبایی بیشتری نشان می دهد و یک نر را برای تولید مثل انتخاب می کند و کار ساختن لانه برای تخم گذاری بر عهده نر است.
نر در دایره ای به دور ماده قدم میزند و سلسله وار صداهایی با فرکانس پایین از خود در می آورد. این جفت چند هفته با هم می مانند تا ماده آماده تخم گذاری شود. بعد از این که سه تا پنج تخم سبز رنگ گذاشت لانه را ترک می کند و شترمرغ نر عهده دار ادامه روند جوجه کشی می شود. ممکن است ماده نر دیگری پیدا کند و با آن جفت گیری کند.
ابعاد تخم ها معمولا ۱۰ در ۱۵ سانتی متر است و رنگشان سبز نخودی است که به مرور زمان این رنگ از بین می رود.
یک نر معمولا ۶۰ روز روی تخم ها می نشیند تا تبدیل به جوجه شوند. جوجه ها حداکثر تا ۱۶ ماه با پدرشان زندگی می کنند اما معمولا ۹ تا ۱۰ ماهگی جوجه ها پدر از آن ها مراقبت می کند تا آماده زندگی در طبیعت شوند و خودش دوباره آماده تولید مثل شود.
در مدت زمان تولید مثل نر ها به شدت رفتار تهاجمی از خود نشان می دهند و گزارش هایی از حمله به انسان در این فصل ثبت شده است.

هر سه گونه در لیست قرمز سازمان جهانی حفاظت از منابع طبیعی در دسته بندی کمترین نگرانی قرار دارند. با این وجود بزرگترین خطر برای آن ها از دست دادن زیستگاه است. بسیاری از جنگل هایی که زیستگاه شترمرغ شاخدار جنوبی بوده است نابود شده است و پرندگان باقی مانده با تهدید سگ ها، گراز، شکارچیان، تردد از جاده ها، کمبود غذا و بیماری مواجه هستند.
برخی از افراد بومی از پرهای این پرنده در مراسم های به خصوصی برای آرایش سر خود استفاده می کنند.